Adriatik Lapaj dhe e Ardhmja e Shqipërisë

Adriatik Lapaj në selinë e 'Shqipëria Bëhet' ne Tiranë,

‘Shqipëria Bëhet’ është një shprehje qe vështirë mund të përkthehet pa humbur kuptimin. Ajo shpreh një optimizëm të thellë, por tani shërben dhe si emri i një nga lëvizjeve më të reja politike të themeluar nga avokati Adriatik Lapaj bashkë me aktivistë të tjerë në shtator 2023.

Mbase është një përgjigje ndaj antonimit shumë herë më të përhapur: ‘Shqipëria nuk bëhet’, një moto që shërben si shfryrje e një irritimi të thellë shoqëror, por që është rrënjosur thellë në bindjen e një pjese të madhe të shoqërisë.

Do të ishte zor të gjeje një emër më të përshtatshëm për ngritjen e Adriatik Lapajt në politikën shqiptare. Lapaj e ka filluar rrugëtimin e tij me aktivizëm në moshën 22 vjeçare, dhe në 14 vitet që pasuan, ai e ka përshkallëzuar aktivitetin e tij në një kohë që apatia dhe mosbesimi janë përhapur edhe më tej në shoqëri. Një shëmbull i këtij fenomeni është iniciativa prej shumë vitesh e Lapajt për të pastruar bregdetin e qytetit të lindjes, Sarandës, nga gomat dhe mbeturina të tjera, iniciativë e cila përqeshej nga disa si naivitet.

Megjithëse operon në një ambient të një mosbesimi të thellë, Lapaj ka bërë progres përsa i përket opinionit publik. Një sondazh i ri nga Euronews Albania konkludon që 40.8% të pjesëmarrësve kishin një perceptim pozitiv për të. Kjo është dukshëm shifra më e madhe ndër figurat e lëvizjeve të reja politike të krijuara jashtë Partisë Demokratike dhe Partisë Socialiste, të cilat kanë dominuar sistemin politik me ndihmen e Partisë së Lirisë (më herë LSI) në 33 vitet e post-komunizmit. Padyshim, përkrahja e lëvizjeve të reja vjen nga perceptimi që nuk janë të përfshira në korrupsionin me të cilin lidhen qeveritë e kaluara.

Me zgjedhjet parlamentare të 2025-ës në horizont, Shqipëria gjendet në një udhëkryq të rëndësishëm politik. Për shumë qytetarë, pyetja më e rëndësishme është nëse lëvizjet e reja, ku përfshihen Lëvizja Bashkë e Arlind Qorit dhe Nisma Thurje e Endrit Shabanit, do të munden të hyjnë në parlament dhe të sinjalizojnë fillimin e një epoke të re. Sido të zhvillohet ky proçes, duket e sigurt që Adriatik Lapaj do të luaj një rol kyç.

Biseda e mëposhtme u zhvillua në një ditë të zymtë të fillimit të korrikut në selinë e lëizjes ‘Shqipëria Bëhet’ afër qendrës së Tiranës dhe është redaktuar për gjatësi dhe qartësi.

Z. Lapaj, përshëndetje.

Përshëndetje.

Z. Lapaj, ne kemi disa ngjashmëri të medha. Të dy jemi me origijinë nga qyteti i Sarandës dhe jemi bij policësh të ndershëm, me të cilët krenohemi shumë. Megjithatë historitë tona ndryshojnë ndjeshëm. Unë kam emigruar në Shtetet e Bashkuara si fëmijë, ndërsa ju keni zgjedhur të qëndroni dhe të ndërtoni jetën tuaj në Shqipëri. Siç qëndrojnë kushtet e sotme, çfarë i ofron Shqipëria sipas jush rinisë së saj për ta bindur atë të qëndrojë këtu, dhe çfarë mund të bëhet konkretisht nëse Shqipëria do që ritmet aktuale alarmante të emigrimit të përmirësohen?

Të falenderoj për pyetjen. Në fakt, ndryshimet mes nesh nisën pa vullnetin tonë. Si largimi yt drejt Amerikës, ashtu edhe qëndrimi im në Shqipëri, nuk ishin vendimimet tona por të prindërve tanë. Ta theksoj këtë për të kuptuar se sa i rëndësishëm është angazhimi i prindërve në raport  me të ardhmen e fëmijëve të vet dhe sa i rëndesishëm është angazhimi në një shoqëri i pjesës aktive të saj. Pra i rinisë aktive në punë, që lind fëmijët, ajo pjesë që e udhëheq dhe që është lokomotiva e shoqërisë.

Këtu, në këtë pikë është gabuar në tranzicion. Unë për prindërit tanë kam konsideratë – dhe kur them tanët, jo vetëm ne të dyve, por për tërë brezin e prindërve tanë. Kam vlerësim të jashtëzakonshëm, sepse ju është dashur të sakrifikojnë dhe veten e tyre në funksion të një të ardhmeje më të mirë për ne, por gabimi që kanë bërë si brez është qe vazhduan të ishin tifozë politikë. Pra sakrifikonin, punonin por në fund të ditës aty ku bëheshin vendimet ishin thjesht tifozë politikë. Pra, dikush shkonte me parimin: "Gjyshi ka qenë Ballist, unë do jem i djathtë", "Gjyshi ka qenë komunist, unë do jem i majtë". Dhe kjo histori amnistonte pastaj hajdutët e djathtë dhe të majtë të cilët e çuan Shqipërinë në një pikë që ne nuk jemi dakord me gjendjen që është.

Çfarë mund të bëjë shoqëria jonë tashmë? Ndryshimi është që brezi jonë është praktikisht lokomotiva e re e vendit, sepse tashmë ne bëhemi prindër dhe kemi 20 vitet e ardhshme aktivë për ta udhëhequr shoqërinë në proceset e veta. Tani duhet të kuptojmë që sjellja jonë dikton të ardhmen e fëmijëve tanë, siç e diktoi ajo e prindërve tanë tek ne. Në këtë pikë duhet të mësojmë nga gabimet e brezit të prindërve tanë dhe të mos jemi më tifozë politikë.

Dëgjoj shpesh që "e mo, s'merrem unë me politikë." Jo, merresh ti, po s'e kupton. Ti duke mos u marrë, merresh me politikë. Pse? Sepse politika merret me ty. Politika merret me ty përmes vendimeve të saj, që nga mëngjesi që ti çohesh kur lan fytyrën te çezma me ujë, sepse ai uji tarifohet në bazë të një vendimi politik që është marrë diku dhe deri te drita që ti fik në darkë kur fle gjumë sepse çmimi i energjisë elektrike është tarifuar në bazë të një vendimi politik. Ajo që dua të them është që të thuash "unë nuk merrem me politikë" është gabimi më i madh sepse ti duke mos u marrë, merresh me politikë. Si merresh? U lë mundësi atyre që marrin vendim politike, të marrin vendime të gabuara për ty, fëmijët e tu, familjen dhe të ardhmen e gjithë vendit.

Kështu që duhet të mësojmë nga e shkuara dhe të kuptojmë që në politikë qytetarët duhet të jene pragmatistë. Politika është kontratë. Është një marrëdhënie kontraktuale. Unë të jap besimin katër vite, nëse ti nuk e respekton, kontrata zgjidhet dhe ti ikën në hall tënd, unë vazhdoj një kontratë të re me një njeri tjetër apo një grupim tjetër.

Nëse e shohim kështu, gjërat do fillojnë të bëhen shumë më mirë. Kjo është për shkak se natyra e Shqipërisë, resurset e Shqipërisë janë të tilla që ka 32 vite qe vidhet pa ndalim dhe prapë është aq bujare sa arrin ta mbajë me të mira popullin e vet.

Diçka që keni thënë të cilën e kam mbajtur mend është se politika është edhe moral. Kështu që, është kontratë nga ana e qytetarit, pra që ti duhet të zgjedhësh më të aftin, dhe është moral nga ana e të zgjedhurit, apo është kontratë dhe moral në të njëjtën kohë?

Është në të njëjtën kohë. Ka një fjalim të Papa Françeskut në fillim të konfliktit në Ukrainë që është shumë interesant dhe jo i zakonshëm, ku flet për politikën. Unë nuk po e perifrazoj fiks por thjesht idenë. Ai thotë që ky është një profesion që stigmatizohet për shkak të mënyrës se si është keqpërdorur si profesioni i gënjeshtarëve, etj. Por në fakt do duhet të ishte, se në parim është, profesioni i njerëzve të jashtëzakonshëm të cilët japin nga vetja per t'i shërbyer komunitetit dhe shoqërisë. Gjëja më e rëndësishme që ne kemi në jetë është koha dhe këtu marrim në vëzhgim atë situatën ku politikani është njeri i ndershëm. Pra i bëjmë llogarinë si një njeri i ndershëm që e konsumon kohën e vet në shërbim të shoqërisë.

Problemi është që shoqëritë kanë stade të ndryshme në zhvillimet e tyre. Unë mendoj që politika është kontratë, pra është marrëveshje, por është mbi të gjitha moral. Mendoj unë që kështu duhet të jetë dhe këtë e vërteton vetë historia e njerëzimit. Politikanë ka edhe Singapori, por nga vendi i tretë më i varfër i botës në 1959 u kthye në një nga 10 vendet me zhvillim më të madh ekonomik në 1989. Sot që flasim bashkë është "on top" të botës në ekonomi duke pasur të ardhura për frymë të jashtëzakonshme, shumë më të larta edhe se vendet gjigande të zhvilluara. Politikanë ka edhe Zvicra por ka një standard jetese ndryshe nga politikanët dhe vendet e Ballkanit, për shembull. Politikanë ka edhe Suedia, por kanë prodhuar atë mirëqenie që është dukshëm më e madhe sesa mirëqenia e Republikës Demokratike të Kongos, që konsiderohet si një nga vendet me pasurite natyrore më të mëdha të botës. Politikanë ka edhe Japonia, por është vendi më i varfër në botë sa i takon resurseve natyrore, por ndërkohë është vendi i parë në botë sa i takon rritjes së vlerës së mineraleve që përpunon. Pra është çështje e mënyrës se si menaxhohet, se si përdoret.

Politika në mendimin tim është si fuqia bërthamore: varet për çfarë e përdor. Nëse fuqinë bërthamore e përdor për të prodhuar energji elektrike, ti këtë e përkthen në zhvillim, prosperitet dhe ekonomi për qytetarët e tu. Nëse fuqia bërthamore përdoret për të shkatërruar, pra implantohet si armë bërthamore, ajo mbjell vuajtje, mjerim, shkatërrim, vdekje. Këto vijnë nga i njëjti burim.

Kështu është edhe politika. Nëse ti e përdor për qëllime të mira, ajo begaton jetën e kombeve, nëse ti e përdor për qëllime të këqija, ajo e shkatërron jetën e kombeve.

Një nga çështjet me të cilat jeni angazhuar më shumë është fenomeni mjaft i tmerrshëm i mjekëve në spitalet publike që thyejnë mjetet mjekësore për t'i çuar pacientët drejt spitaleve private, ku çmimet jane të papërballueshme dhe ku po ata mjekë marrin një pjesë të fitimit. Ky duket si një problem që shkon përtej korrupsionit zyrtar, por që ka të bëjë me kodet morale të shoqërisë dhe mungesën e ndjenjës së detyrës dhe solidaritetit ndaj njëri-tjetrit. Pyeta kryeministrin e Kosovës, Albin Kurtin, për korrupsionin vitin e kaluar dhe ai bëri një dallim shumë interesant: në Kosovë korrupsioni ka mbetur mjaft i izoluar në nivelet më të larta të qeverisjes, ndërsa në Shqipëri ka depërtuar në çdo nivel të shoqërisë. A jeni dakord me këtë diagnozë dhe, nëse po, çfarë roli duhet të luajë qeveria në luftimin e çështjeve që kanë të bëjnë edhe me moralin pa nderhyrë ku nuk duhet? Si mund të jetë efektive kjo lloj politike?

Korrupsioni në aspektin doktrinal është dyllojësh: vertikal dhe horizontal. Korrupsioni vertikal nënkupton që nuk është i shpërndarë në të gjithë shoqërinë por është në nivelet e larta drejtuese të shoqërisë, pra në drejtuesit e shtetit. Ndërkohë korrupsioni horizontal është ai që shtrihet në të gjithë segmentet dhe shtresat e shoqërisë. Kjo bën që të jetë edhe më pandemik edhe më i vështirë për t'u luftuar. Shqipëria është e prekur nga korrupsioni horizontal, që do të thotë një korrupsion në të gjitha shtresat e shoqërisë, nga roja te dera e institucionit deri te kryeministri i vendit.

Por asnjë gjë nuk është e pashërueshme në këtë jetë në aspektin e organizimit shtetëror. Siç ka lind korrupsioni, ashtu edhe luftohet. Në rastin e korrupsionit horizontal që ka Shqipëria lufta është më e vështirë sepse është ndotur dhe deformuar shoqëria por gjithmonë ka zgjidhje. Këtu kujtoj një histori të Napoleon Bonapartit, i cili pasi merr dijeni që në sistemin e vet të drejtësisë kishte korrupsion të jashtëzakonshëm, thërret qeverinë dhe i kerkon ministrit të financave të dyfishonte rrogat. Pas 6 muajsh merr raporte të cilat tregonin se ndryshimi nuk qe shumë i madh. Thërret sërish qeverinë dhe i kërkon sërish t'i dyfishonte rrogat nga e para. Pas 6 muajsh e thërret prapë qeverinë, shikon raportet dhe konstaton që 70-80% e sistemit të drejtësisë kish filluar të ishte i ndershëm, të mos bënte korrupsion. Ajo qe pika e ngopjes, pika ku njerëzit normalë të asaj shoqërie që punonin në sistemin e drejtësisë kishin arritur të kishin aq të ardhura sa të benin një jetë normale pa u dashë të korruptoheshin. Në atë moment, ministri i drejtësisë i shprehet se 20-30% të gjyqtarëve e prokurorëve janë njerëz që bëjnë korrupsion ende. Napoleoni i pergjigjet thjeshtë: "këta ne gijotinë'. Që do të thotë, pasi shumica e shoqërisë kishte arritur pikën e jetës normale, ata që e kishin ves duheshin goditur përmes forcës së ligjit. 

Si luftohet korrupsioni në Shqipëri? Duke ndërtuar një shtet i cili nuk fshihet pas gishtit, një shtet i cili jep rroga të atilla sa njerëzit që punojnë në shtet mund të jetojnë me dinjitet. E më andej, të gjithë ata të cilët e kanë ves korrupsionin pasi ti u ke siguruar një jetesë normale duhet t'i godasesh pa mëshirë me fuqinë e ligjit. Kjo është zgjidhja.

Konceptimi më i përhapur i politikës moderne shqiptare është se elektorati dikur ishte i revoltuar ndaj klasës politike, por tani ka kaluar në një nivel të ri të rrezikshëm: në apati, një proces që e keni përshkruar vetë. Kjo, natyrisht, çon në mosbesim masiv dhe është një fenomen i vështirë për t'u kthyer mbrapsht. Dihet që të qenit një shoqëri me besim të limituar nuk të çon asnjëherë në një drejtim të mirë. Sipas jush, ky realitet mundet të ndryshojë në afat të shkurter, pra që publiku të rifitojë një besim në sistemin politik të ngjashëm me atë që gëzonte në fillimet e sistemit demokratik?

Kjo e bën shumë të veshtirë për brezin tonë. Duke qenë se njerëzit janë djegur nga qulli, si thotë populli, janë bërë mosbesues ndaj të resë. E kanë te pamundur të besojnë sepse dikur kanë dhënë shumë besim. Duke dhënë shumë besim dhe duke u zhgënjyer, kthehet në një mision në kufijtë e të pamundurës, por ndryshimin tashmë e bën vetëm qëndrueshmëria. Ne duhet ta fitojmë besimin e shoqërisë hap pas hapi dhe duke avancuar me centimetra, nuk kemi rrugë tjetër. E vetmja rrugë është që të ndjekim qasjen që Winston Churchill thotë te shprehja e tij: "Nëse je duke ecur në ferr, thjesht mos ndalo, ec përpara." Ne jemi në një fazë ku shoqëria jonë është duke ecur mes ferrit dhe nuk duhet të ndalojmë, duhet të ecim përpara.

Gjergj Fishta ka një thënie të famshme për sa e vështirë është për shqiptarët të bëhen bashkë, që përdoret shpesh në kontekstin politik. Duket se së fundmi ka qenë mjaft e vështirë për elementet e opozitës së re, ndër të cilët sipas sondazheve ju mund të jeni elementi më i madh, të bëhen bashkë. Përse ndodh kjo sipas jush dhe a është e domosdoshme që forcat e re politike të bashkohen për një ndryshim themelor të sistemit?

Unë jam gjithmonë pro bashkimit të vlerave por çështja është që bashkimet duhet të jenë natyrale, jo mekanike. Unë edhe një individ e vleresoj sikur të jetë e gjithë Republika, sepse nuk besoj te numrat, besoj te individët. Kjo në kuptimin që shoqëria duhet të prodhojë mirëqenie për secilin nga ne, jo vetëm për shumicën prej nesh.

Por çështja është që në një botë të lirë, secili ka lirinë të mendojë siç e gjykon vetë. Ne nuk ia shohim dot zemrën askujt, por ne nisemi nga parimet me të cilat funksionojmë dhe mbi ato qe njerëzit shprehin. Unë jam për çdo lloj bashkimi me ata për të cilët nuk ka evidenca që janë të korruptuar por ky duhet të vijë si një bashkim natyral dhe jo si një bashkim mekanik. Sepse nganjëhere krijojmë ngërçe edhe të kota. Nëse ti je 30% dhe një tjetër është 2% dhe ne themi nuk u bashkuan, nuk mund të perceptohet njësoj sepse bëhet një relativizim i gjësë. Nuk mund të perceptohet njësoj ky që është 30% me atë që është 2% sepse ai që është 2% duhet të marrë në konsideratë edhe qëllimet e atij që është 30% se ky përfaqëson shumicën.

Kështu që unë jam i hapur për bashkëpunim me të gjithë ata që nuk perceptohen apo për të cilët nuk ka evidenca si të korruptuar por bashkim mbi parimet, jo mbi kulisa apo marrëveshje të vogla. Me ne nuk ka pas, nuk ka dhe nuk do të ketë asnjë negociatë me askënd që përcakton interesa të vogla të tipit "më jep këtë të të jap atë". Jo. 

Ajo që na bashkon ose na ndan janë parimet, që do të thotë a jemi për hapjen e sistemit zgjedhor, garën, meritokracinë? Dy, a jemi për ligjin për referendumet që llogaridhënia të kthehet në popull? Tre, a jemi që të votojnë emigrantët? Katër, a jemi që të depoltizohet administrata zgjedhore? Pesë, a jemi që ta zhbëjmë ligjin për konçesionet? Çfarë llogijke ka që një qeveri që mandatohet me një "kontratë" për katër vite të nenshkruajë konçesione të cilat shkojnë 30, 40, 50 vjet? Kush je ti? Ti je mandatuar për katër vjet, si mund të marrësh ti vendime të cilat shkojnë 50 vjet, që përfshijnë 12 qeveri pas teje?

Ah po, unë jam për konçesione afatgjata pasi ka kompani me politika të tilla që bëjnë investime të mëdha dhe nuk mund të hyjnë për pesë vjet. Por mënyra e miratimit të konçesioneve duhet ta reflektojë se kjo nuk mund të bëhet nga një pakicë. Kjo do të thotë që nëse një konçesion zgjat për pesë vjet, një qeveri mund ta miratojë atë sepse është thuajse brenda mandatit të saj katërvjeçar. Nëse zgjat deri në 10 vjet, parlamenti mund ta miratojë me shumicë të thjeshtë, sepse supozohet se gjysma e parlamentit duhet të ketë një vizion të tillë. Por nëse konçesionet shkojnë deri në 15 vjet, parlamenti duhet ta miratojë me 3/5-ën e votave, që do të thotë shumicë e cilësuar, në mënyrë që konsensusi të shkoj përtej një partie të vetme. Nëse konçesionet zgjasin më shumë se 15 vjet, dhe vendosin për disa breza, parlamenti duhet ta miratojë atë me një shumicë kushtetuese, që do të thotë 2/3-ën e votave. Kjo është metodologjia që mundëson administrimin e shëndetshëm të pasurive publike. Kushdo që është dakord me këtë, ne jemi të hapur. Pastaj ata që vënë kushte me "duam këtë, duam atë", ajo pastaj na prish formulën sepse na kthen te politika e vjetër.

Doja të dilja pikërisht tek Shqipëria siç shihet nga jashtë, të cilën ju e prekët me votën e emigrantëve. Pjesa e parë e pyetjes është nëse ju e shihni të mundur që vitin tjetër shqiptarët në emigrim të votojnë? E dyta, si ju duket argumenti që meqënëse këta emigrantë mund të mos paguajnë taksa dhe mbase nuk e kuptojnë shumë mirë politikën dhe realitetin shqiptar, nuk bën sens për ata të votojnë?

Unë mendoj që për sa kohë është një detyrim i Gjykatës Kushtetuese dhe Neni 45, Pika 1 e Kushtetutës përcakton që çdo shtetas shqiptar ka të drejtë të zgjedh dhe të zgjedhet, ky është një diskutim tej Kushtetutës dhe tej Gjykatës Kushtetuese. Në një republikë, gjykata kushtetuese është organi që e ndan shapin nga sheqeri sa i takon interpretimit kushtetues, pra interpretimit të ligjit themelor të shtetit. Nisur nga kjo qasje, nëse Republika jonë bën zgjedhje përtej detyrimit që ka nga vendimi i Gjykatës Kushtetuese, është duke bërë një palë zgjedhje anti-kushtetuese të cilat nuk mund të qëndrojnë në këmb pavarësisht rezultatit të njërit apo të tjetrit. Edhe sikur ne ta fitojmë qeverinë e këtij vendi në zgjedhjet e ardhshme, ato zgjedhje do të konsiderohen anti-kushtetuese nga ne të paret sepse janë zgjedhje të bera kundër vendimit të Gjykatës Kushtetuese. Ne duhet të mësojmë dhe të krijojmë kulturën që nëse shteti nuk i ekzekuton së pari vendimet e veta, atëherë qytetarët nuk kanë se si t'i ekzekutojnë.

Paramendoni ju që Parlamenti të mos zbatojë vendimin e Gjykatës Kushtetuese dhe pastaj ai polici në periferitë e vendit të shkojë e t'i kërkojë dikujt të zbatojë një vendim gjykate të zakonshme. S'mund të ndodhë.

Ndikimi i Shteteve të Bashkuara në formimin e Ballkanit modern është i padiskutueshëm. Janë të njohura arritjet e saj në hapësirën shqiptare, që nga qëndrimi për pavarësinë e Shqipërisë në vitin 1920 dhe ajo e Kosovës në vitin 2008 si dhe roli i saj në luftën e vazhdueshme kundër korrupsionit. Përveç këtyre çështjeve kryesore, çfarë mendoni se bën mirë politika e jashtme amerikane ndaj Ballkanit dhe ku dështon?

Nuk e them këtë as për servilizëm, as për konformizëm, por unë mendoj që ne jetojmë në një realitet i cili nuk është ideal. Nëse do të ishte ideal atëherë do të ishim në parajsë, jo në tokë. Dhe realiteti në të cilin ne jetojmë ka brenda intrigë, krim kundër njerëzimit në raste të caktuara, dhunë, shtypje të të fortit ndaj të dobëtit, vjedhje, që nga celula bazë e shoqërisë e deri në nivel shtetëror e botëror.

Në këtë botë të egër ku ne jetojmë ne duhet të kuptojmë peshën tonë, vendin tonë dhe mundësitë tona. Unë e konsideroj fat që Shtetet e Bashkuara të Amerikës, që janë demokracia më e madhe në botë, me gjithë problemet që mund të kenë, janë në një anë dhe me një qasje që na perfshin dhe ne në këtë bllok të demokracive dhe shteteve të bashkërenduara. Se mund të qe dhe e kundërta, mund të mos na qaste, se bëjnë ata dhe pa ne. Pra duhet ta kuptojmë dhe peshën tonë, ta kuptojmë dhe vendin që kemi. Kjo nuk do të thotë as të nënshtorhemi, as të behemi servilë, por duhet ta kuptojme dhe gjenë.

Në këtë drejtim, nuk duhet të harrojmë as historikun nga vijmë dhe tre momentet kritike për shqiptarët kur Shtetet e Bashkuara kanë qenë aty në anën tonë. Momenti i parë është me Presidentin Woodrow Wilson dhe 14 Pikat e tij për vetëvendosjen e kombeve të vogla, që mundësoi që Shqipëria që ne kemi sot të mbijetonte. Momenti i dytë është ai i luftës në Kosovë, ku tej çdo pengese dhe regjimi juridik ndërkombëtar, Presidenti Bill Clinton vendosi të ndërhynte për humanizëm. Kjo ishte dhe tej çdo bllokade që i bëri Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuara për shkak të vetos së vendeve të tjera.

Kur Miloshevici me bajonetat e veta çante barkun e nënave shtatzane të Kosovës e populli shqiptar ikte nga sytë këmbet, ai komb i doli zot. Pa atë komb, sot Kosova do të ishte thjesht një nocion gjeografik ku dikur kishin jetuar shqiptarë.

Momenti i tretë është integrimi i Shqipërisë në NATO. Ne të gjithë, ose të pakten shumica, jemi të ndërgjegjshëm që Shqipëria nuk e ka një ushtri të aftë për të qenë pjesë e aleancës më të fuqishme ushtarake të botës. Ne nuk kemi një ushtri në ato parametra. Por ne jemi aty si pasojë e një vendimi politik të Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe konkretisht Presidentit George W. Bush. Ky qe një vendim politik për ta marre Shqipërinë nën mbrojtjen e kësaj aleance nga çdo rrezik dhe e keqe që i kanoset. Në këtë drejtim, mirënjohja që ne duhet të kemi ndaj atij kombi duhet të jetë e pamatë dhe duhet të jetë e atillë sa ne duhet të kuptojmë që pa ata do të ishim në probleme shumë serioze.

Të perfundojmë me disa pyetje nga ana individuale: nëse do të kishit 28 orë në ditë, si do t'i perdornit?

Gjëja që unë kam me më shumë pakicë është koha. Do të punoja akoma më shumë në këtë mision që kam nisur prej 14-15 vitesh tashmë. Një mision që i kam kushtuar gjithë vitet më të bukura, që është rinia. E kam nisur 22 vjeç, jam 36. Deri sa ta finalizoj, gjithçka është në funksion të kesaj që po bëj. Po i hyj shumë në hak familjarëve por ky është fati i keq dhe i mirë i njerëzve që kanë në shtëpi idealistë. Fati i keq është që nuk i jetojnë dot, fati i mirë është që kanë pranë vetes njerëz të cilët besojnë realisht në diçka në jetë.

Cilat janë tre librat që ju kanë formuar më së shumti, qofshin për Shqipërinë ose jo?

Tre librat që kanë lënë gjurme te unë janë, i pari "Pushteti i të papushtetshmëve" i Václav Havel. I dyti është "Politika boterore" e Charles Keegley dhe i treti, më i rëndësishmi, që është 80% i gjithë asaj që unë jam është "Meditimet" i Marcus Aurelius. Këto janë tre librat që unë do veçoja më shumë në formimin tim. Janë dhe librat në të cilat unë gjej më shumë veten se nuk është se më kanë formuar ato por atë që kam pas brum e kam gjetur aty, e kam kuptuar dhe materializuar. Por "Meditimet" të Marcus Aurelius do ta rekomandoja absolutisht çdo njeri ta lexonte të paktën tre herë në jetë.

Meqënëse Ismail Kadareja ndërroi jetë dje, cilën vepër do shtoje nga letërësia shqiptare?

Kadareja është Kadare me gjithë dritëhijet qe mund të këtë sepse asnjë njeri nuk është perfekt. Mund të jetë gjeni në profesion por të këtë problemet e veta. Kadareja është një njeri që meriton mirënjohjen e secilit prej nesh për dinjitetin që i dha shqiptarëve kudo në botë dhe veprat e jashtëzakonshme që ka lënë.

Nga letërsia jonë unë do veçoja Ernest Koliqin por do qëndroja në finale te Petro Marko. Ai ishte një shpirt i lirë, dhe vazhdon të jetë i lirë, besoj, atje ku është. Ishte një briliant i kombit tonë i cili jetoi i lirë deri në fund. Ai nuk e pranoi në vetvete as diktaturën pushtuese, as atë të vendasve. Një shqiptar i madh shumë, një njeri që pati aftësinë të linte testament letrar, i cili ishte "Intervistë me vetveten". Petro Marko ka pas aftësinë qe para 70-80 vjetësh të dokumentonte një testament për origjinën e banorëve të bregut të Himarës, ku ai zbërthen me fise, me bashkëbisedim pyetjen "çfarë jemi ne dhe kujt i përkasim?"

Së fundi, çfarë ka Shqipëria të vecantë që ju bën të vazhdoni këtë rrugëtim, aq i vështirë sa premton që të jetë?

Ka me mijëra arsye, por kjo që do të them është kryesorja përse unë nuk e kam lëshuar dhe luftoj pa ndalim: është vendi ku prehen të parët e mi. Kjo është lidhja më e fortë që unë kam me Shqipërinë. Është vendi për të cilin stërgjyshi im ka rënë dëshmor atdheu, që gjyshërit e mi luftuan në male dhe në të cilin prehen. Një njeri që nuk ka lidhje dhe konsideratë për të parët e vetë për mua është një qenie biologjike që ha dhe shkon në tualet por asnjë gjë tjetër nuk kryen në këtë jetë. Kështu që lidhja ime e pazgjidhshme me këtë atdhe janë vendprehjet e të parëve të mi që janë këtu.

A ka ndonjë cilësi të shqiptarëve që do veçoje?

Unë do thosha që ne kemi një aftësi për të mos e humbur identitetin tonë jo të vogel. Edhe pse duket se ka pasur hallakatje në këtë tranzicionin e ri, po të shohësh diçka shume interesante është që ne edhe kur kemi ndërruar fenë, kemi ndërruar emrat, nuk e kemi ceduar identitetin tonë dhe ato i kemi bërë të përkohshme. Pra nevoja na ka bërë që t'i bëjmë këto gjera por nuk e kemi humbur lidhjen me origjinën.

Për shembull kemi një hero në Jug që quhet Idriz Alidhima. Dhe Idriz, dhe Ali, dhe Dhima. I ka mbajtur në emër te gjitha se është konvertuar nga halli por e ka ruajtur veten. Ose Xhamia e Gjin Aleksit. Edhe Xhami, edhe Gjin, katolik, edhe Aleski, ortodoks.

Etnia dhe gjuha te ne është një dimension shumë i fuqishëm. Nuk e di për gjithë kombet e tjera por ne e kemi këtë, ndër shekuj kemi vuajtur por ia kemi dalë që të mos zhdukemi dhe unë do e cilësoja si një aftesi këtë. Një komb që është sulmuar dhe shpërfytyruar por ia ka dale të mbijetojë në mijëra vjet. Nuk është pak.

Shumë do thoshin besa, por unë nuk jam për atë sepse çdo popull ka besnikët dhe tradhtarët e vet. Keshtu është e vërteta, sepse në historinë tonë kemi të dokumentuar disa tradhtarë të mëdhenj, që nga Dhimitër Fari në Luftrat Iliro-Romake te Hamza Kastrioti në Luften me osmanët dhe me radhë. Por aftësia më e madhe është aftesia për të mbijetuar, që e kemi fituar ndër veshtiresite në shekuj.

Z. Lapaj, faleminderit.

Faleminderit ju.

Saranda, qyteti i lindjes së z. Lapaj. Foto e bërë në korrik 2023.